Tradycje i zwyczaje bożonarodzeniowe w Polsce są podobne w większości regionów naszego państwa. Chyba nikt nie wyobraża sobie świąt bez pięknie przystrojonej choinki z mnóstwem światełek, śpiewania kolęd, dzielenia się opłatkiem. Wyjątkowo atrakcyjne tradycje świąteczne dla dzieci to oczekiwanie, aż na niebie pojawi się pierwsza gwiazdka i otrzymywanie prezentów w wigilijny wieczór.

Wielu Polaków nie wyobraża sobie też świąt bez Pasterki o północy.
Najpopularniejsze zwyczaje bożonarodzeniowe w Polsce:

Ubieranie choinki

W Europie zwyczaj ubierania choinki zapoczątkowali Niemcy. Przystrajanie drzewka jest symbolem świąt Bożego Narodzenia. W niektórych domach robi się to dopiero w Wigilię, w innych – już kilka tygodni wcześniej. Bożonarodzeniowe drzewko ubiera się w zależności od preferencji domowników – niekiedy jest ono kolorowe, z mnóstwem ozdób, a czasem przystrojone minimalistycznie w jednym kolorze. Można również wykonać własnoręcznie ozdoby świąteczne, np. łańcuchy, aniołki z papieru — to też jest swoistą tradycją świąteczną!

Łamanie się opłatkiem

Dzielenie się opłatkiem to przede wszystkim symbol pojednania i przebaczenia. Historia tej tradycji wywodzi się już od pierwszych Chrześcijan, którzy dzielili się chlebem. W części polskich domów dzielenie się opłatkiem poprzedza modlitwa oraz czytanie fragmentu Ewangelii wg św. Łukasza. Podczas łamania się opłatkiem, bliscy składają sobie także życzenia bożonarodzeniowe. Następnie zasiadają do kolacji wigilijnej.

Sianko pod obrusem

Wigilijny stół – przykrywamy go białym obrusem, pod który wkładamy sianko – symbol skromności oraz ubóstwa, w jakim na świat przyszedł Jezus. Według wierzeń tym samym siankiem gospodarze zapewniają sobie dostatek i powodzenie na kolejny rok.

Dawanie prezentów 

Nieodłącznym elementem jest także obdarowywanie się prezentami. Na tę część wieczoru szczególnie czekają dzieci. Prezenty kładzie się pod choinką, a otworzyć można je dopiero po wieczerzy wigilijnej. Zależnie od zwyczajów panujących w domu i regionu zamieszkania, dzieciom mówi się, że prezenty przyniósł Mikołaj, Śnieżynka, Aniołek, Dzieciątko, Gwiazdka. 

 12 potraw

Polacy tradycyjnie serwują na świątecznym stole 12 potraw. Zwyczaj ten odnosi się do 12 apostołów, którzy spożywali z Jezusem ostatnią wieczerzę. Żeby w nadchodzącym roku mieć szczęście – należy spróbować wszystkich dań. Tradycyjne potrawy wigilijne to:

• barszcz czerwony z uszkami
• pierogi z kapustą i grzybami
• ryba po grecku
• karp smażony
• kutia
• kapusta z grzybami
• zupa grzybowa
• śledzie
• kompot z suszu
• makowiec
• groch z kapustą
• paszteciki z kapustą i grzybami.

Na świątecznym stole często pojawia się także sałatka jarzynowa, karp w galarecie i inne potrawy, w zależności od rodzinnej i regionalnej tradycji. 

Śpiewanie kolęd

Jedną z polskich tradycji jest także śpiewanie kolęd. Najsłynniejsze z nich to między innymi „Przybieżeli do Betlejem pasterze”, „Cicha noc”, „Gdy śliczna Panna”. Są to pieśni, które opisują narodzenie Jezusa. Wspólne kolędowanie z rodziną podczas świąt stwarza magiczną atmosferę, uwielbiają je także dzieci.

Dodatkowe nakrycie przy wigilijnym stole

Na stole ustawia się dodatkowe nakrycie – o jeden talerz więcej, niż jest wszystkich uczestników kolacji. Obecnie ma to symbolizować otwartość na zbłąkanego wędrowca, którego w ten sposób zaprasza się do stołu i wspólnego świętowania. Kiedyś dodatkowe nakrycie przy stole zostawiało się dla zmarłych.

Pierwsza gwiazdka na niebie

Wyjątkowym momentem Wigilii jest oczekiwanie przez dzieci na pierwszą gwiazdkę. Gdy pojawi się na niebie – można wtedy zasiąść do wigilijnej kolacji. Wypatrywanie na niebie pierwszej gwiazdki jest symbolicznym nawiązaniem do Gwiazdy betlejemskiej, która zwiastowała narodziny Jezusa.

. 

Dawne zwyczaje bożonarodzeniowe

Choć wymienione wyżej zwyczaje przetrwały w tradycji wiele lat, warto wiedzieć, że są również takie, które powoli odchodzą w niepamięć. Dotyczy to między innymi:

• rozstawiania snopków siana w kątach pokoju lub usłanie słomą podłogi (ta sama symbolika co w przypadku sianka pod obrusem),
• kradzieży i chowania narzędzia gospodarskiego z podwórza — mogła być to siekiera lub nawet wóz.  Biada jednak temu, kto dał się przyłapać gospodarzowi — przyłapany musiał liczyć się z tym, że czeka go nie lada lanie. Ze zbitego na kwaśne jabłko pechowca śmiała się potem cała wioska. Nie brakowało jednak takich, którzy podejmowali ryzyko — gdyby niepostrzeżenie udało się zabrać i schować upatrzoną rzecz, śmiałka czekał rok pełen pomyślności i bogactw,
• dekorowanie pokoju tzw. podłaźniczką, czyli gałązkami choinkowymi, ozdobionymi wstążkami (podłaźniczka została zastąpiona przez choinkę)
• potrząsania drzewkami owocowymi po wieczerzy wigilijnej, by pobudzić ich urodzaj,
• wierzono, że wigilię należy uważać, by nie przytrafiła się żadna przykra rzecz.
  Na przykład, jeśli w ten dzień ktoś się skaleczył, istniało niebezpieczeństwo, że przez cały kolejny rok będzie się kaleczył,
• uważać musiały również dzieci, przede wszystkim na to, by nie zdenerwować niczym dorosłych i nie zasłużyć na lanie. Nie było to łatwe, istniało bowiem nawet porzekadło „Wilia rada dzieci bija”. Lanie od rodzica w wigilię było złą wróżbą — oznaczało, że dziecko przez cały kolejny rok będzie dostawało cięgi od bliskich,
• karmienia zwierząt gospodarskich resztkami z wieczerzy wraz z opłatkiem (zgodnie z przekonaniem, że pod postacią zwierząt ukazują się dusze zmarłych),
• w dawnych czasach wierzono, że zwierzęta gospodarskie mówią w wigilię ludzkim głosem, ale… usłyszenie wówczas mowy krowy lub wołu stanowi bardzo złą wróżbę — śmierć,
• dokładnego mycia się przed wigilią, by ochronić ciało przed wrzodami,
• wkładanie pod stół żelaznego przedmiotu (np. siekiery), by każdy mógł oprzeć o niego nogi, co miało zapewnić nogom siłę i wytrzymałość),
• chowanie na czas wigilii wszelkich przyborów do przędzenia (gdyby ktoś je zobaczył, mógłby latem dostać pomieszania zmysłów),
• poszukiwanie kwiatu piwonii — podobnie jak kwiat paproci w noc świętojańską, kwiat peonii miał przynosił zerwany w wigilijną noc, miał przynosić wielkie szczęście,
• szukanie kwiatu leszczyny — ten cudowny ten kwiat gwarantował nie tylko bogactwo, ale i związek małżeński z ukochaną osobą. Zgodnie z wierzeniami mieszkańców wsi podkarpackich, zerwanie kwiatu leszczyny wcale nie było łatwe — zakwitał on bowiem tylko na krótką chwilę, po czym opadał na ziemię i znikał jak kamfora…

                                                                                       
Z najlepszymi życzeniami Bożonarodzeniowymi dla Wszystkich Mieszkańców
Gminny Ośrodek Kultury

Źródła:

1. Frey: Rośliny, złoczyńcy, skarby — rośliny magiczne w praktyce. Medycyna Nowożytna, 2023, t. 29, z. 1
   E. Janota: Lud i jego zwyczaje świąteczne. Lwów 1878 
   L. Somma: Słońce rodzi się 13 grudnia.Warszawa 1981
   H. Szymanderska: Polska wigilia. Warszawa 1989